साहित्यका मुख्यतः नाटक, कविता, निबन्ध र आख्यान गरी चार विधा रहेका छन् । ती चार विधामध्ये आख्यान विधामा कथा पर्दछ । कथामा गद्यात्मकता र आख्यानात्मकता प्रचुर मात्रामा रहन्छ । अन्य विधाभन्दा निकै पछि मात्र विधागत मान्यता प्राप्त गरेको कथाले मानव सभ्यताको विकाससँगै जन्म लिएको र १९ औँ शताब्दीमा पाश्चाय जगत्मा विधागत स्वरुप ग्रहण गरेको हो । पूर्वीय तथा पाश्चात्य जगत्मा पुराना कथाको अतिप्राचीन परम्परा रहेको पाइन्छ तापनि आधुनिक समीक्षाशास्त्रअनुसार यसको जुन रूपलाई विधागत स्वीकृति प्रदान गरिएको छ, त्यो १९ औँ शताब्दीको पाश्चात्य जगत्कै देन हो (श्रेष्ठ २०५७ ः ६) । पूर्वीय एवम् पाश्चात्य साहित्यमा कथाको लामो परम्परा रहेको पाइन्छ । पूर्वीय वाङ्मयमा वैदिक ग्रन्थहरू तथा पाश्चात्य साहित्यमा इलियड र ओडिसीजस्ता कृतिहरूमा पनि कथाको विधागत स्वरूपको झल्को पाइन्छ (भण्डारी र अन्य २०६६ ः ३) । तुलनात्मकरूपमा हेर्दा पाश्चात्य साहित्यमा भन्दा पूर्वीय साहित्यमा कथाको विधागत स्वरुप समृद्ध देखिन्छ यद्यपि कथा विधामा आधुनिकता भित्र्याउन पश्चिमी जगत्को देन अविस्मरणीय रहेको छ । पश्चिमी साहित्य इतिहास हेर्दा प्राचीन ग्रिसेली सभ्यतामा साहित्यलाई श्रव्यकला र दृश्यकलामध्ये श्रव्यकलाअन्तर्गत राखिएको पाइन्छ । अरिस्टोटलपछि पाश्चात्य काव्यशास्त्रीहरूले साहित्यलाई गद्य र पद्य गरी दुई भागमा विभाजन गरेका छन् । तिनै गद्य र पद्य भेदमध्ये गद्य भेदमा कथाको विधागत स्वरुप प्राप्त गर्न सकिन्छ । कथाले आफ्नो विधागत स्वरुप ग्रहण गर्ने कार्यमा जर्मनीका होफम्यान, पाउल हेस, अमेरिकाका वासिङ्टन इर्बिङ, नाथानियल हर्थन, अङ्ग्रेजी लुइविक टिक, अमेरिकी कथाकार एडगर एलेन पो, फ्रान्सेली कथाकार बाल्जाक, गोतिए, अल्फ्रान्स ददे, इमाइल जोला, मोपासां, रसियाली कथाकार पुसकिन, तुर्गनेब, दोस्तोएब्स्की, लियो टल्सटाय, चेखब, गोर्की र अमेरिकी कथाकार चाल्र्स डिकेन्सको महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ (भण्डारी र अन्य २०६६ ः ४) । पुस्तागत हस्तान्तरणका रूपमा मौखिक परम्परामा रहेका किस्सालाई जीवित बनाउन औपचारिक ढङ्गले विधागत स्वरुप दिँदै विभन्न विषय क्षेत्रलाई समेट्दै निम्नानुसारका तत्वहरूका आधारमा कथा रचना गर्ने पद्दतिको विकास भयो । रचनाविधानका आधारमा कथाका तत्त्वहरू निम्न छन् ः
१. संरचना ः कथावस्तु, पात्र, दृष्टिबिन्दु, सारवस्तु,
२. रूपविन्यास ः पदविन्यास, विम्बविधान, व्यङ्ग्य, प्रतीक, प्राक्सन्दर्भ र शीर्षक
(भण्डारी, २०६६, पृ. ७–१२)
कथा एक यौगिक रचना हो । यो सबै किंवा तत्त्वहरूको आनुपातिक सिङ्गो योगबाट बनेको हुन्छ (श्रेष्ठ २०५७ ः ८) । ती तत्त्वहरूको बीचमा अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहेको हुन्छ । पूर्वीय एवम् पाश्चात्य जगत्मा कथा लेखनको थालनीसँगै विधागत सचेतता पनि देखिएको र सोही अनुरूप लेखन कार्य अगाडि बढेको इतिहास देख्न सकिन्छ ।
कथा समाजको ऐना हो । यसले समाजका विविध पक्षहरूलाई निकै रोचक ढङ्गले प्रस्तत गर्ने सामथ्र्य राख्दछ । नेपाली लोक जीवनमा मौखिक परम्परामा विकसित लोककथाले लिखित रूप ग्रहण गरेपछि नेपाली कथाको आरम्भ भएको मानिने हुँदा यसको इतिहास निकै लामो देखिन्छ । नेपाली कथा लेखनको थालनी कुन कथात्मक रचनाबाट भएको हो भन्ने कुरा एकिन नभए पनि अहिलेसम्म प्राप्त प्राचीन रचना भनेर वि. सं. १८०० तिरका ‘सत्सङ्गको वर्णन भयाको कथा’ र ‘राजा प्रपंचैको व्यहोराको एउटा बिसा’बाट भएको मानिन्छ । यी रचना कथात्मक भएको तर रचनाकार अज्ञात रहेको हुँदा यहिलेसम्मको अनुसन्धानअनुसार पहिलो नेपाली कथाका रूपमा शक्तिवल्लभ अर्यालको ‘महाभारत विराटपर्व’ (वि. सं. १८२७) लाई लिइन्छ । नेपाली कथाको इतिहासलाई हेर्दा कथा लेखन परम्पराको विकासक्रम यस्तो छ ः
(१) प्राचीन काल ः (वि.सं. १८००÷१८२७ देखि १९५७ नेपाली पत्रपत्रिकाको प्रकाशन पूर्व सम्मको अवधि)
(२) माध्यमिक काल ः (वि.सं. १९५८ मा ‘गोर्खापत्र’ प्रकाशन भएदेखि १९९१ सम्मको अवधि)
(३) आधुनिककाल ः (वि.सं. १९९२ मा शारदा पत्रिकामा नासो कथा प्रकाशन भएदेखि हालसम्मको अवधि)
(भण्डारी र अन्य २०६६, पृ. २५)
यी विविध कालखण्डमा विभिन्न विषय क्षेत्रमा केन्द्रित रहेर विभिन्न शैलीमा कथा लेख्ने परम्परा रहेको पाइन्छ । कथा लेख्ने तरिका र कथाको विषय क्षेत्रका आधारमा सामान्यतया कथा लेख्ने दुई आधार छन् ः
१. ढाँचा÷रीतिक्षेत्र ः यथार्थवादी कथा, स्वच्छन्दतावादी कथा, घटनाप्रधान कथा, चरित्रप्रधान कथा, विधारप्रधान कथा, प्रयोगवादी कथा, पत्रात्मक शैली प्रधान कथा, डायरी शैलीप्रधान कथा, हास्यव्यङ्ग्यप्रधान कथा
१. रुचिक्षेत्र ः सामाजिक कथा, मनोवैज्ञानिक कथा, प्रगतिवादी कथा र अस्तित्ववादी कथा ।
(भण्डारी र अन्य, २०६६ पृ.१३)
सन्दर्भ सामग्री
भण्डारी, पारसमणि र अन्य (२०६६), नेपाली गद्य र नाटक, काठमाडौँ ः विद्यार्थी पुस्तक भण्डार ।
श्रेष्ठ, दयाराम (२०५७), नेपाली कथा भाग ४, काठमाडौँ ः साझा प्रकाशन ।
No comments:
Post a Comment